Орталық Азия елдері
Орталық Азия, аты айтып тұрғандай, Азия құрлығының орталығында, Каспий теңізі, Қытай, Иранның солтүстігі және Оңтүстік Сібірдің арасында орналасқан. Аймақ Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және т.б. елдерді қамтиды.
Орталық Азияда қанша мемлекет бар
Азия аймағы ретінде Орталық Азия 5 тәуелсіз мемлекеттен (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан) тұрады. Халық саны бойынша Орталық Азия елдерінің толық тізімін төменде қараңыз.
1. Қазақстан
Қазақстан, ресми түрде Қазақстан Республикасы, Шығыс Еуропадағы шағын бөлігі бар Орталық Азиядағы мемлекет. Ол оңтүстігінде Түркіменстан, Өзбекстан және Қырғызстанмен, шығысында Қытаймен, солтүстігінде Ресеймен шектеседі.
 |
|
2. Қырғызстан
Қырғызстан, ресми түрде Қырғыз Республикасы — Орталық Азиядағы мемлекет. Жағалаудағы және таулы ел Қазақстан, Қытай, Тәжікстан және Өзбекстанмен шектеседі. Астанасы – Бішкек.
 |
|
3. Тәжікстан
Тәжікстан, ресми түрде Тәжікстан Республикасы — Орталық Азиядағы Ауғанстан, Қытай, Қырғызстан және Өзбекстанмен шектесетін мемлекет.
 |
|
4. Түрікменстан
Түрікменстан — Орталық Азияның оңтүстік-батысындағы республика. Шығыста Каспий теңізінен Ауғанстанға дейін созылып, оңтүстігінде Иранмен, солтүстігінде Қазақстан мен Өзбекстанмен шектеседі.
 |
|
5. Өзбекстан
Өзбекстан, ресми түрде Өзбекстан Республикасы — Орталық Азиядағы Қазақстан, Түрікменстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Ауғанстанмен шектесетін жағалаудағы мемлекет.
 |
|
Орталық Азия елдерінің тізімі және олардың астаналары
Жоғарыда атап өткеніміздей, Орта Азияда бес тәуелсіз мемлекет бар. Олардың ішінде халық саны бойынша ең үлкен ел Өзбекстан, ең кішісі Түркіменстан. Астаналары бар Орталық Азия елдерінің толық тізімі халық саны мен ауданы бойынша соңғы реттелген кестеде көрсетілген.
| Дәреже | Ел атауы | Халық | Жер көлемі (км²) | Капитал |
| 1 | Өзбекстан | 33 562 133 | 425 400 | Ташкент |
| 2 | Қазақстан | 18 497 064 | 2 699 700 | Астана |
| 3 | Тәжікстан | 8 931 000 | 141 510 | Душанбе |
| 4 | Қырғызстан | 6 389 500 | 191 801 | Бішкек |
| 5 | Түрікменстан | 5 942 089 | 469 930 | Ашхабад |
Орта Азия елдерінің картасы
Орталық Азияның қысқаша тарихы
Ерте тарих және ежелгі өркениеттер
Көбінесе «Еуразияның кіндігі» деп аталатын Орталық Азия мыңдаған жылдар бойы өркениеттердің тоғысқан жері болды. Оның тарихы халықтардың қозғалысымен, сауда жолдарымен және мәдени алмасулармен терең байланысты.
1. Алғашқы өркениеттер:
Орталық Азия бірнеше ежелгі өркениеттердің, соның ішінде қазіргі Түркіменстан мен Өзбекстандағы Әмудария өзенінің бойында Оксус өркениетінің (Бактрия-Маргиана археологиялық кешені деп те аталады) өркендеуінің куәсі болды. Бұл қоғамдар ауыл шаруашылығымен, металл өңдеумен және саудамен айналысып, Гонур Тепе және Тилля Тепе сияқты әсерлі археологиялық ескерткіштерді қалдырды.
2. Көшпелі империялар:
Шамамен б.з.б. 800 жылдан бастап скифтер, сарматтар, синнулар сияқты көшпелі тайпалар Орта Азияның кең даласын жайлады. Олар оңтүстік пен шығыстағы отырықшы өркениеттермен жиі қақтығысатын шебер салт аттылар мен садақшылар болды. Әсіресе, синнулар Қытай Хань әулетіне айтарлықтай қиындық туғызды.
Исламдық жаулап алулар және Жібек жолының өркендеуі
1. Исламдық жаулап алулар:
7-8 ғасырларда араб жаулап алулары арқылы Ислам Орта Азияға тарады. Самарқанд, Бұхара және Хиуа сияқты қалалар сауда, ғылым және ислам мәдениетінің орталықтары ретінде гүлденген аймақ ислам әлемінің ажырамас бөлігіне айналды. Орталығы қазіргі Өзбекстан мен Тәжікстанда орналасқан Саманидтер империясы аймақтың исламдануында шешуші рөл атқарды.
2. Жібек жолы:
Орталық Азияның Шығыс Азияны, Оңтүстік Азияны, Таяу Шығысты және Еуропаны байланыстыратын сауда жолдарының тоғысқан жерінде орналасуы Жібек жолының гүлдену кезеңінде оның гүлденуіне әкелді. Жібек, дәмдеуіштер, асыл металдар және басқа да тауарларды тасымалдайтын керуендер аймақты аралап, мәдени алмасу мен экономикалық өсуді қамтамасыз етті.
Моңғол империясы және Тимуридтер Ренессансы
1. Моңғол жаулап алулары:
13 ғасырда Шыңғыс хан мен оның мұрагерлерінің басшылығымен Моңғол империясы Орталық Азияны басып алып, аймақтың көп бөлігін өз билігіне алды. Кең көлемді империя Шығыс пен Батыс арасындағы сауда мен қатынасты жеңілдетті, бірақ сонымен бірге жойылу мен толқулар әкелді.
2. Тимуридтер Ренессансы:
Моңғол жаулап алуларынан кейінгі кезеңде Орталық Азия түркі-моңғол жаулаушысы Тимур (Темірлан) құрған Тимуридтер империясының тұсында мәдени және өнердің қайта өрлеуін бастан кешірді. Самарқанд пен Герат сияқты қалалар ислам сәулетінің, әдебиетінің және ғылымының әйгілі орталықтарына айналды.
Отаршылдық, Кеңес өкіметі және Тәуелсіздік
1. Отаршылдық ықпалы:
19 ғасырда Орталық Азия Ресей империясының ықпалында болды, ол өз территориясын кеңейтуге және пайдалы сауда жолдары мен табиғи ресурстарға қол жеткізуді қамтамасыз етуге тырысты. Аймақ Хиуа, Бұхара, Қоқан хандықтарын қоса алғанда, әртүрлі әкімшілік бірліктерге бөлінді.
2. Кеңес өкіметі:
1917 жылғы Ресей төңкерісінен кейін Орталық Азия қарқынды индустрияландыруды, ауыл шаруашылығын ұжымдастыруды және діни және мәдени әдет-ғұрыптарды басып-жаншуды бастан кешірген құрамдас республикалар ретінде Кеңес Одағының құрамына енді. Қалалық орталықтар өсіп, білім беру және денсаулық сақтау жүйелері жаңартылды, бірақ саяси келіспеушіліктер аяусыз басып тасталды.
3. Тәуелсіздік:
1991 жылы Кеңес Одағының ыдырауымен Орталық Азия республикалары – Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан тәуелсіздік алды. Олар Ресей, Қытай және басқа аймақтық державалар арасындағы геосаяси бәсекелестік жағдайында мемлекет құру, нарықтық экономикаға өту және жаһандық аренада өздерінің жеке басын бекіту сын-қатерлеріне тап болды.
Қазіргі қиындықтар мен мүмкіндіктер
1. Саяси тұрақтылық:
Орталық Азия демократиялық басқару мен әлеуметтік тұрақтылыққа қауіп төндіретін саяси авторитаризм, сыбайлас жемқорлық және этникалық шиеленіс мәселелерімен күресуде.
2. Экономикалық даму:
Мұнай, газ және пайдалы қазбалар сияқты мол табиғи ресурстарға ие бола отырып, Орталық Азияның алдында экономикасын әртараптандыру, өндіруші салаларға тәуелділікті азайту және инклюзивті өсу мен дамуды қамтамасыз ету міндеті тұр.
3. Геосаяси динамика:
Аймақтың стратегиялық орналасуы оны Ресей, Қытай және АҚШ сияқты ірі державалар, сондай-ақ Иран мен Түркия сияқты аймақтық субъектілер арасындағы бәсекелестіктің орталық нүктесіне айналдырды. Егемендік пен тұрақтылықты сақтай отырып, осы бәсекелес мүдделерді теңестіру Орталық Азия мемлекеттері үшін басты міндет болып табылады.
