Азия елдерінің тізімі (алфавиттік тәртіп)
Дүние жүзіндегі ең үлкен және халқы ең көп континент ретінде Азияның ауданы 44 579 000 шаршы шақырымды құрайды, бұл жер шарының 29,4 пайызын құрайды. Шамамен 4,46 миллиард халқы бар (2020) Азия әлем халқының шамамен 60 пайызын құрайды. Саяси тұрғыдан Азия жиі 6 аймаққа бөлінеді:
- Солтүстік Азия
- Орталық Азия
- Шығыс Азия
- Оңтүстік-Шығыс Азия
- Оңтүстік Азия
- Батыс Азия
Азияда қанша мемлекет бар
2020 жылғы жағдай бойынша Азия 48 елден тұрады, оның екеуі (Түркия мен Ресей) Еуропада орналасқан. Қазақстан, Әзірбайжан, Армения және Грузияны да екі континентте орналасқан деп санауға болады.
Азиядағы ең үлкен мемлекет – Қытай, одан кейін Үндістан. Ал ең кішісі – Мальдив аралдары.
Азияның орналасу картасы
Азиядағы барлық елдердің алфавиттік тізімі
Төмендегі кестеде Азиядағы 48 тәуелсіз мемлекет алфавиттік ретпен берілген. Гонконг пен Макао Қытайдың екі ерекше қаласы. Бұрын Қытай Республикасы деп аталатын Тайвань қазір Қытайдың провинциясы ретінде кеңінен танылды.
# | Жалау | Ел атауы | Ресми аты | Тәуелсіздік күні | Халық |
1 | Ауғанстан | Ауғанстан Ислам Республикасы | 1919/8/19 | 38 928 357 | |
2 | Армения | Армения Республикасы | 1991/9/21 | 2 963 254 | |
3 | Әзірбайжан | Әзірбайжан Республикасы | 1991/10/18 | 10,139,188 | |
4 | Бахрейн | Бахрейн Корольдігі | 1971/12/16 | 1 701 586 | |
5 | Бангладеш | Бангладеш Халық Республикасы | 1971/3/26 | 164 689 394 | |
6 | Бутан | Бутан Корольдігі | – | 771 619 | |
7 | Бруней | Бруней-Даруссалам | 1984/1/1 | 437 490 | |
8 | Бирма | Мьянма Одағы Республикасы | 1948/1/4 | 54 409 811 | |
9 | Камбоджа | Камбоджа Корольдігі | 1953/11/9 | 16 718 976 | |
10 | Қытай | Қытай Халық Республикасы | 1949/10/1 | 1 439 323 787 | |
11 | Кипр | Кипр Республикасы | 1960/10/1 | 1 207 370 | |
12 | Грузия | Грузия | 1991/4/9 | 3 989 178 | |
13 | Үндістан | Үндістан Республикасы | 1947/8/15 | 1 380 004 396 | |
14 | Индонезия | Индонезия Республикасы | 1945/8/17 | 273 523 626 | |
15 | Иран | Иран Ислам Республикасы | 1979/4/1 | 83 992 960 | |
16 | Ирак | Ирак Республикасы | 1932/10/3 | 40 222 504 | |
17 | Израиль | Израиль мемлекеті | 1905/5/1 | 40 222 504 | |
18 | Жапония | Жапония | – | 126 476 472 | |
19 | Иордания | Иордания Хашимит Корольдігі | 1946/5/25 | 10,203,145 | |
20 | Қазақстан | Қазақстан Республикасы | 1991/12/16 | 18 776 718 | |
21 | Кувейт | Кувейт мемлекеті | 1961/2/25 | 4 270 582 | |
22 | Қырғызстан | Қырғыз Республикасы | 1991/8/31 | 6 524 206 | |
23 | Лаос | Лаос Халықтық Демократиялық Республикасы | 1953/10/22 | 7 275 571 | |
24 | Ливан | Ливан Республикасы | 1943/11/22 | 6 825 456 | |
25 | Малайзия | Малайзия | 1957/8/31 | 32 366 010 | |
26 | Мальдив аралдары | Мальдив Республикасы | 1965/7/26 | 540 555 | |
27 | Моңғолия | Моңғолия | 1911/12/29 | 3 278 301 | |
28 | Непал | Непал Федеративтік Демократиялық Республикасы | – | 29 136 819 | |
29 | Солтүстік корея | Корея Халық Демократиялық Республикасы | 1945/8/15 | 25 778 827 | |
30 | Оман | Оман сұлтандығы | 1650/11/18 | 5 106 637 | |
31 | Пәкістан | Пәкістан Ислам Республикасы | 1947/8/14 | 220 892 351 | |
32 | Палестина | – | – | 5 101 425 | |
33 | Филиппин | Филиппин Республикасы | 1898/6/12 | 109 581 089 | |
34 | Катар | Катар мемлекеті | 1971/12/18 | 2 881 064 | |
35 | Сауд Арабиясы | Сауд Арабиясы Корольдігі | – | 34 813 882 | |
36 | Сингапур | Сингапур Республикасы | 1965/8/9 | 5 850 353 | |
37 | Оңтүстік Корея | Корея Республикасы | 1945/8/15 | 51,269,196 | |
38 | Шри-Ланка | Шри-Ланка Демократиялық Социалистік Республикасы | 1948/2/4 | 21 413 260 | |
39 | Сирия | Сирия Араб Республикасы | 1946/4/17 | 17 500 669 | |
40 | Тәжікстан | Тәжікстан Республикасы | 1991/9/9 | 9 537 656 | |
41 | Тайланд | Таиланд Корольдігі | – | 69 799 989 | |
42 | Тимор-Лесте | Шығыс Тимор Демократиялық Республикасы | 2002/5/20 | 1 318 456 | |
43 | Түйетауық | Түркия Республикасы | – | 84 339 078 | |
44 | Түрікменстан | Түрікменстан | 1991/10/27 | 6 031 211 | |
45 | Біріккен Араб Әмірліктері | Біріккен Араб Әмірліктері | 1971/12/2 | 9 890 413 | |
46 | Өзбекстан | Өзбекстан Республикасы | 1991/9/1 | 33 469 214 | |
47 | Вьетнам | Вьетнам Социалистік Республикасы | 1945/9/2 | 97 338 590 | |
48 | Йемен | Йемен Республикасы | 1967/11/30 | 29 825 975 |
Азия құрлығы туралы деректер
- Азия жер бетіндегі шөлдердің көп бөлігін қамтиды: Арабиядан (Сауд Арабиясы), Сириядан, Тал (Пәкістан), Тар (немесе Ұлы Үнді шөлі), Лут (немесе Иран шөлі), Гоби (Моңғолия), Такламакан (Қытай), Қарақұм ( Түрікменстан), Керман (Иран), Иудея (Израиль), Негев.
- Азияда 11 уақыт белдеуі бар.
- Сондай-ақ азиялықтар қағазды, мылтықты, компас пен баспа машинасын ойлап тапқан.
- Азияның негізгі сауда блоктары: Азия-Тынық мұхиты экономикалық ынтымақтастығы (APEC), Азия-Еуропа экономикалық кездесуі, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қауымдастығы (АСЕАН), жақынырақ экономикалық және сауда қатынастары туралы келісімдер (Қытай Гонконгпен және Макаомен), Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы ( ТМД) және Оңтүстік Азия аймақтық ынтымақтастық қауымдастығы (SAARC).
- «Азия жолбарыстары» деп аталатындар (Оңтүстік Корея, Тайвань, Сингапур және Гонконг) континенттің ең ірі экономикалық және қаржылық державалары болып табылады.
- Азия континентінде қала халқы 40%, ауыл халқы 60% құрайды.
- Азияда 48 тәуелсіз мемлекет бар.
- Азия континентінің негізгі діндері: мұсылмандар (21,9%) және индуистер (21,5%).
Азияның қысқаша тарихы
Ежелгі өркениеттер
Месопотамия және Инд аңғары
Азия – әлемдегі ең көне өркениеттердің отаны. Месопотамия (қазіргі Ирак) деп аталатын аймақта шумерлер біздің дәуірімізге дейінгі 3500 жылы алғашқы күрделі қоғамдардың бірін құрды. Олар жазуды (сына жазуын) дамытып, зиггураттар сияқты монументалды сәулет тұрғызды, құқық пен басқаруда айтарлықтай жетістіктерге жетті.
Бір уақытта Үнді алқабының өркениеті (шамамен б.з.б. 2500-1900 ж.) қазіргі Пәкістан мен Үндістанның солтүстік-батысында өркендеді. Бұл өркениет Хараппа және Мохенджо-Даро сияқты жақсы реттелген қалаларымен, күрделі дренаждық жүйелерімен және кең сауда желілерімен өзінің қала құрылысымен ерекшеленеді.
Ежелгі Қытай және Шан әулеті
Ежелгі Қытай Шан әулетінің көтерілуін б.з.б. 1600 жылы көрді. Шаңдар көріпкелдік үшін пайдаланылатын көздің сүйектерінен табылған ең ерте белгілі қытай жазуы болып саналады. Олар феодалдық қоғам құрып, қола құюда елеулі жетістіктерге жетті, бұл олардың әскери және салт-дәстүрлік тәжірибелерінде шешуші рөл атқарды.
Парсы мен Үндістандағы империялардың өрлеуі
6 ғасырда Ұлы Кир құрған Парсы империясы ежелгі дүниедегі ең ірі империялардың біріне айналды. Ол шығыста Инд аңғарынан батыста Грекия шекарасына дейін созылды. Парсылар тиімді бюрократия мен Корольдік жол сияқты инфрақұрылымды дамыта отырып, әкімшілік данышпандығымен танымал.
Үндістанда Маурия империясы Чандрагупта Маурияның басшылығымен біздің эрамызға дейінгі 4 ғасырда пайда болды. Оның немересі Ашока әсіресе буддизмді қабылдауы және буддалық принциптерді Азияға таратуға күш салуымен ерекшеленеді.
Классикалық және ортағасырлық кезеңдері
Хань әулеті және Жібек жолы
Хань әулеті (б.з.д. 206 – б. з. 220 ж.) Қытай тарихындағы аумақтық кеңеюмен, экономикалық өркендеумен және мәдени өркендеумен сипатталатын алтын ғасырды белгіледі. Осы кезеңде Қытайды Орталық Азиямен, Таяу Шығыспен, Еуропамен байланыстыратын Жібек жолы құрылды. Бұл желі тауарлармен, идеялармен және технологиялармен алмасуды жеңілдетті.
Гупта империясы және Үндістанның алтын ғасыры
Үндістандағы Гупта империясы (шамамен 320-550 жж.) Үндістанның алтын ғасыры деп аталады. Бұл өнер, әдебиет, жаратылыстану және математика салаларындағы елеулі жетістіктердің уақыты болды. Осы кезеңде нөл тұжырымдамасы, астрономиядағы жетістіктер және Калидаса шығармалары сияқты классикалық санскрит әдебиеті дамыды.
Исламның көтерілуі және халифаттар
7 ғасырда Араб түбегінде ислам діні пайда болды. Ислам халифаттарының, әсіресе Омейядтар мен Аббасидтер халифаттарының кейінгі кеңеюі Азияның кең аймақтарын мұсылмандардың билігіне алды. Аббасид халифаты (750-1258 жж.) ғылымның, медицинаның, математиканың және философияның гүлденуін көрді, Бағдат білім мен мәдениет орталығына айналды.
Моңғол империясы және одан тыс жерлер
Моңғол жаулап алулары
13 ғасырда Шыңғыс хан тұсындағы Моңғол империясы тарихтағы ең үлкен іргелес империя болды. Моңғолдар Қытайдан Еуропаға дейінгі Азияның көп бөлігін біріктіріп, бұрын-соңды болмаған мәдени және экономикалық алмасуларға жағдай жасады. Pax Mongolica Жібек жолы бойымен саудагерлер, саяхатшылар мен миссионерлердің қауіпсіз өтуін қамтамасыз етті.
Мин әулеті және теңіздегі барлау
Юань әулеті (моңғолдар құрған) құлағаннан кейін Қытайда билік басына Мин әулеті (1368-1644) келді. Мин дәуірі күшті орталықтандырылған бақылаумен, экономикалық өркендеумен және теңізді барлаумен ерекшеленді. Адмирал Чжэн Хэ 1405-1433 жылдар аралығында Африканың шығыс жағалауына дейін жеткен жеті ірі экспедицияны басқарды.
Үндістандағы Моғол империясы
16 ғасырдың басында Үндістанда Темір мен Шыңғыс ханның ұрпағы Бабыр Моғол империясын құрды. Моғолдар кезеңі (1526-1857) өзінің мәдени және сәулет жетістіктерімен, соның ішінде Тәж-Махал құрылысымен танымал. Моғолдар ғасырлар бойы аймаққа әсер еткен әкімшілік реформалар мен орталықтандырылған үкіметті енгізді.
Отаршылдық және қазіргі дәуір
Еуропалық отаршылдық
XVI ғасырдан бастап еуропалық державалар Азияда колониялар құра бастады. Португалдар, голландтар, ағылшындар, француздар және испандар сауда жолдары мен аумақтарын бақылау үшін жарысты. Британдық Ост-Үндістан компаниясы 1858 жылы Британдық Радждың құрылуына әкеліп соқтырған Үндістанды отарлауда маңызды рөл атқарды. Оңтүстік-Шығыс Азияда голландиялық, француздық және британдық отарлау болды, бұл аймақтың саяси және экономикалық ландшафтына айтарлықтай әсер етті.
Жапонияның Мэйдзи қалпына келтіруі
19 ғасырдың аяғында Жапонияда Мэйдзи қалпына келтіру (1868-1912) болды, бұл қарқынды модернизация және индустрияландыру кезеңі. Жапония феодалдық қоғамнан ірі әлемдік державаға айналды, өзінің мәдени ерекшелігін сақтай отырып, батыстық технологиялар мен әкімшілік тәжірибені қабылдады. Бұл трансформация Жапонияға Азиядағы маңызды империялық держава ретінде шығуға мүмкіндік берді.
Тәуелсіздік қозғалыстары
20 ғасыр бүкіл Азияда тәуелсіздік қозғалысының толқыны болды. Үндістан 1947 жылы Махатма Ганди мен Джавахарлал Неру сияқты қайраткерлердің басшылығымен британдық биліктің тәуелсіздігін алды. Отарсыздандыру процесі бүкіл Азияда жалғасып, Индонезия, Вьетнам, Малайзия және Филиппин сияқты елдер еуропалық отаршыл державалардан тәуелсіздікке қол жеткізді.
Қазіргі Азия
Экономикалық өсу және қиындықтар
20 ғасырдың екінші жартысы мен 21 ғасырда Азияның көптеген елдері айтарлықтай экономикалық өсу мен дамуды бастан өткерді. Жапония, Оңтүстік Корея, Тайвань, Гонконг және Сингапур өздерінің жылдам индустрияландыруы мен экономикалық жетістіктерінің арқасында «Азия жолбарыстары» деп аталды. Қытайдың 1970-ші жылдардың соңынан бастап жүргізген экономикалық реформалары оны жаһандық экономикалық қуат орталығына айналдырды.
Дегенмен, Азия саяси қақтығыстарды, әлеуметтік теңсіздіктерді және экологиялық мәселелерді қоса алғанда, айтарлықтай қиындықтарға тап болады. Аймақта инфрақұрылым, басқару және тұрақтылық тұрғысынан бірегей қиындықтар тудыратын әлемдегі ең ірі және ең тығыз қоныстанған қалалардың үйі болып табылады.
Аймақтық ынтымақтастық
Аймақтық ынтымақтастыққа күш салу Оңтүстік-Шығыс Азия елдері қауымдастығы (АСЕАН), Оңтүстік Азия аймақтық ынтымақтастық қауымдастығы (SAARC) және Азия-Тынық мұхиты экономикалық ынтымақтастығы (APEC) сияқты ұйымдар арқылы жүргізілді. Бұл ұйымдар мүше елдер арасындағы экономикалық интеграцияны, саяси тұрақтылықты және мәдени алмасуды дамытуға бағытталған.